Page 136 - Microsoft Word - orjinal

136 øSLÂM HUKUK FELSEFESø

yana÷ı olunca, bunu zorunlu olarak baúka bir kural daha takip eder ki,
o da; illetler de÷iúti÷i veya ortadan kalktı÷ında, onların üzerine bina
edilen hükümlerin de de÷iúece÷i veya ortadan kalkaca÷ıdır. Bu sebep-
le usul kâideleri arasında, “bir illet üzerine bina edilen hüküm, varlık
ve yokluk bakımından illetiyle birlikte bulunur” denilmiútir. el-Mevlâ
el-Âlâî’de; “Dinî-hukukî hükümler illetleri üzerine bina edilmiútir,
illet bulunmadı÷ında, hüküm de olmaz” demiútir. 10

D. Hükümlerin ve øçtihadın De÷iúmesine Dair Örnekler
Fikirlerin de÷iúmesiyle ilgili zikretti÷imiz prensiplerin farklı hu-
kuk ekollerinin ortaya çıkıúına, sonra da fetvâ ve hükümlerin de÷iúi-
mine etki etti÷ini inkâr eden yoktur. ømam eú-ùâfiî’nin, farklı úehirler-
deki sosyal hayatın úartlarından etkilenerek, Irak’taki eski görüúlerini
terk edip, bunları Mısır’daki yeni görüúleriyle nasıl de÷iútirdi÷ini
görmüútük. Aynı úekilde haraç, Ebû Yûsuf zamanında úehirlerin ve
úartların de÷iúmesi sebebiyle, Ömer b. el-Hattâb zamanındakinden
daha az alınmıútır! 11
Fer‘î meselelerdeki fetvâ ve hükümlerin de÷iúti÷ine dair örnekler
sayılamayacak kadar çoktur. Bu konuda sonraki dönem Hanefî fakih-
leri úöyle de÷erlendirmelerde bulunmaktadır: Mezhep imamları bir-
çok fıkhî meselede kendi zamanlarındaki örfe dayanarak içtihatta bu-
lunmuúlardır. ùayet bu örf farklı olsaydı, verdikleri fetvâlar da farklı
olurdu. Bu sebeple sonraki dönem fakihleri, buna benzer (örfe dayalı)
meselelerde, örfün de÷iúmesi de÷iúikli÷i gerektiriyorsa, zâhiru’r-
rivâye olarak bilinenlere muhalif fetvâ vermeyi câiz görmüúlerdir.
øbn Âbidîn’in Neúru’l-Örf fî Binâi Ba‘di’l-Ahkâmi ale’l-Örf 12
isimli risâlesi ve di÷er Hanefî kitaplarından bazı örnekler úöyledir:
øslâm’ın ilk asırlarında ö÷reticilere yeterli miktarda ihsanda bulu-
nuluyordu. Bu sebeple Ebû Hanîfe ve onun iki talebesi, Kur’an ö÷re-
timi ve benzeri iúlerde ücret karúılı÷ı çalıúmayı yasaklamıúlardı. Ö÷re-
ticilere verilen bu ihsanlar kesilince, daha sonraki mezhep bilginleri,

10 Güzelhisari, Menâfi, s. 319. Latince úu atasözü de buna benzer “Ratione legis
cessante, cessat lex”
11 Ebû Yûsuf, Kitabu’l-Harâç, Bulak 1302/1884, s. 48.
12 Suriye 1301/1883, s. 17 vd.