Page 22 - Microsoft Word - orjinal

22 øSLÂM HUKUK FELSEFESø

savurganlık, hata, cehalet, yolculuk, ikrah gibi insanın fiilleri ile ilgili
de olabilir.
ùer‘î hüküm; teklîfî ve vaz‘î hüküm olmak üzere ikiye ayrılır.
Teklifî hüküm, etkisi iktiza (yapma - yapmama úeklindeki talep) veya
tahyir (serbest bırakma) úeklinde ortaya çıkan hükümlerdir. Bu açıdan
fiiller; vâcip, mendup, mubah, mekruh ve haram kısımlarına ayrı-
lır. Vâcip, terk edilmesi durumunda kınanmayı gerektiren ve dinen
yapılması kesin olarak istenilen úeydir. Haram, yapılması halinde
kınanmayı gerektiren ve dinen yapılmaması istenen úeydir. Mendup,
terk edilmesi halinde kınanma gerektirmeksizin dinen yapılması iste-
nen úeydir. Mekruh, yapılması halinde kınanmayı gerektirmedi÷i
halde dinen terk edilmesi istenen úeydir. Mubah ise, herhangi bir
karúılık olmaksızın mükellefin yapmada veya terk etmede serbest
21
bırakıldı÷ı úeydir. Meselâ Kur’an’da; “Allah alıúveriúi helâl kıldı,
22
faizi de haram kıldı.” buyurmaktadır . Buna göre alıúveriú mubah bir
teklifî hüküm, faiz de haram veya yasaklanmıú bir teklîfî hükümdür.
Vaz‘î hüküm ise; fiil için konulan úart, sebep veya mâni veya bu
fiillere terettüp eden sıhhat, butlân, ruhsat ve azîmet gibi hükümler-
dir. Bunu örneklerle úöyle açıklayabiliriz:
Katl (adam öldürme), kısasın sebebidir denilmektedir. Buna göre
kısas, öldürme fiilinin vaz‘î hükmüdür. Zira öldürme, kısasın sebebi-
dir. Bunun gibi alıúveriúte, satılan malın teslimi akdin úartıdır. Çünkü
bu akdin yerine gelmesinin úartlarındandır. Malın ayıplı olması sebe-
biyle ba÷layıcı olmaması (ayıp muhayyerli÷i) Mecelle’de alıúveriúin
ba÷layıcı olmasının engeli olarak kabul edilmiútir. Çünkü malın ayıplı
olması, yani kıymetini düúüren bir sıfatının bulunması, müúteriye akdi
fesih hakkını verir. Bu da alıúveriúin ba÷layıcı olmasını engeller. Rüú-
tünü ispat eden kiúinin alıúveriúi geçerli, delinin satıúı ise bâtıldır.
Buna göre birincinin vaz‘î hükmü sahih olması, ikincisininki ise bâtıl
olmasıdır. Ruhsatın örneklerini zarûretler teúkil etmektedir; bunun
hükmü de yasaklanan úeyin mübah olup yapılmasına ruhsat verilmesi-
dir. Vaz‘î hükümlerden azîmet ise; meúru akitlerde oldu÷u gibi, aslın-
da tecvîz edilen hükümlerdir.

21 el-Âmidî, el-øhkâm, c. I, s. 50-64.
22 Bakara 2/275.